Şairlərimiz arasında dilimizin bütün incəliklərinə bələd olması, dilinin zənginliyi, bədiiliyi və milli koloriti ilə seçilən Ə. Cavad forma etibarilə sadə, orijinal şeirlər müəllifi kimi tanınmışdı. Ə. Cavadın qoyub getdiyi ədəbi irs kifayət qədər zəngin olmasına baxmayaraq, lazımi səviyyədə toplanıb çap edilməmiş, haqqında yazmaq, söz söyləmək istəyənlərin dəst-xəttində sovet ideologiyasının qorxunc təsiri son dövrə qədər hiss olunurdu. 1956-cı ildə şair bərait qazansa belə üzərindən bu ləkə götürülməmiş, son zamanlara qədər davam etmişdi. Bir sənətkar kimi şair haqqında yazılan yaxşı və pis nə varsa sətir arxasında onun sənətinin gücündən, istedadından qorxu və qısqanclıq özünü hər zaman göstərib.

Ə. Cavad yaradıcılığının çoxşaxəliyi, ideya və problematika baxımından, milli vətəndaşlıq duyğularının inkişafı onun ədəbi fikir tarixindəki yerini, mövqeyini özündə daha aydın şəkildə əks etdirir. Şairin ilkin yaradıcılıq dövrünün milli dövlətçilik ideyalarının inkişafı və yaranması dövrünə düşməsi və sovet hakimiyyəti illərində yeni siyasi-tarixi şərtlər və şərait altında yazib-yaratması, elə həmin rejim tərəfindən repressiyaya məruz qalması onun yaradıcılığına və şəxsiyyətinə ictimai marağı bir qədər də artırmışdır.

Ə. Cavad öz yaradıcılığı ilə çoxsaylı Azərbaycan ziyalıları içində seçilən, Türk dünyasında özünəməxsus yaradıcılıq məktəbi olan sənətkarlardan biridir ki, yaradıcılığı təkcə ictimai-siyasi və əxlaqi-tərbiyəvi məzmunu ilə deyil, orijinal sənətkarlığı, bədiiliyi, axıcılığı və sadəliyi ilə xalqın ürəyinə hakim kəsilmişdi. Hələ gənc yaşlarında - 1913-cü ildə yazdığı "Dilimiz" adlı şeirində ədəbi və danışıq dilimizə münasibətini bildirərək yazarlarımızın dilində ərəb-fars sözlərinin güclü təsirinin, buna aludəçiliyin get-gedə artdığını göstərməkdən çəkinmir, bunun pis nəticələrə gətirəcəyini düşünürdü. Şair bu şeiriylə çoxlarının çətin, anlaşılmaz bir dildə yazdıqlarını və sadə xalqın oxuyub başa düşə bilmədiyini göstərirdi:

Yazan düşünmədən yazsa da belə,

Oxucu beş-on gün gərək düşünə.

Ki, anlasın bu söz ərəbmi, farsmı?

O ki, qaldı məna... anlayan hanı.

Dilimizdəki bu acınacaqlı vəziyyəti görən Ə. Cavad şeirin sonunda üzünü "qocaman ədiblərimiz"ə tutaraq deyirdi:

Çalındı "qardaşı", gəldi "bəradər",

"Bacı"nın yerinə "həmşirə" gəzər.

Nədir bu qiyamət, nə işdəsiniz?

Ey bizim qocaman ədiblərimiz?

Yaxasından tutub, bu "el oğlunu"

Fars ilə ərəbin bir həmvətəni

Şəklinə soxdunuz, baxınız sonra,

Oxunacaq lənət belə yazana!

Sadə dildə yazan Ə.Cavad xalq şeirinin zəngin, rəngarəng xəzinəsindən istifadə edərək, özünəməxsus yaradıcılıq üslubu əldə etmişdi ki, bu da şairin şeirlərindəki sadəlik, oynaqlıq və axıcılıqda özünü göstərir. Şairin canlı hadisələrin, milli azadlığımızın şahidi olaraq, aprel inqilabından qabaq yazdığı "Azərbaycan bayrağı", "Al bayraq", "İngilis", "Yeni türk əlifbaçılarına", "İsmayıl bəy Qaspirinski üçün" və sair şeirləri bu qəbildəndir.

Qeyd edək ki, Əhməd Cavadın istiqlal, azadlıq, türklük ruhu ilə dolu, şeirlərinin hamısı maraqlıdır, oxunaqlıdır və burada bütün ideya təmiz Azərbaycan dilində ifadə olunur. Bu mövzuda onun yazdıqları əsasən cümhuriyyət dövrünə təsadüf edir. Lakin onun 1914-cü ilin dekabrında yazdığı, böyük bəstəkar Ü.Hacıbəylinin sonradan musiqi bəstələdiyi "Çırpınırdı Qara Dəniz!" şeiri təkrarsızdır. Bu şeir hazırda bütün Türk dünyasının ortaq himnidir. Bu şeirin hər misrası bir çağırışdır, azadlığa, hürriyyətə səslənişdir. Diqqət edək:

Çırpınırdın Qara dəniz

Baxıb Türkün bayrağına!

"Ah!" deyərdin, heç ölməzdin

Düşə bilsən ayağına!...

Dost elindən əsən yellər,

Banaşeir,salamsöylər!

Olsun bizim bütün ellər

Qurban Türkün bayrağına!

Yol ver Türkün bayrağına!

"Çırpınırdı Qara Dəniz!" şeiri təmiz Azərbaycan türkcəsində yazılmasaydı uzun illər bütün türk dünyasının sevimli türküsünə çevrilməyəcəkdi. Onun sevilməsində müstəsna rol oynayan həm də anlaşılan, təmiz – aydın dildə yazılması idi.

General Nuri Paşanın başçılığı altında Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycana dəstək və Bakının Qurtuluşu savaşına başlaması bütün insanlarınızda coşqun hisslər yaratmışdı. Şair Əhməd Cavad isə öz duyğularını və qəhrəman türk əsgərinin xilasa yetdiyini belə ifadə edirdi:

Ey Bakı, sən qorxma, gəldik, gələli,

Səninçün atıldıq daim irəli!

Sağ qalanlar annələrə təsəlli,

Şəhidlərin ruhu gülər, bismillah!

Əhməd Cavad Qafqaz İslam Ordusunun hər bir uğuruna sevinir, ilhama gəlir, onları böyük qələbələrə səsləyirdi:

Bu qarşıdakı duman çıxan bacadan,

Sən gəlmədən iniltilər çıxardı!

Geciksəydin, məzlumların fəryadı

Yeri, göyü, kainatı yıxardı!

Yürü, yürü batan günün izinə,

Gülümsəyir doğan Günəş yüzünə!

Əhməd Cavad bu şeirini Bakını mühasirəyə almış, xilasa çalışan Qafqaz İlsam Ordusu Güzdəkdə olarkən yazmışdı. Onun qəhrəman Türk ordusuna sevgisi bitib tükənmir. Qurulmuş müstəqil Cümhuriyyətin mövcudluğunu bu ordunun zəfərində görür.

Ey şanlı ölkənin şanlı ordusu,

Unutma Qafqaza girdiyin günü!

Gəlirkən qovmağa Turandan Urusu,

Ayağını Qara dəniz öpdümü?!

Məlumdur ki, Ə.Cavad 1920-ci illərdə millətçilikdə, xarici mətbuat orqanları ilə əlaqə saxlamaqda günahlandırılaraq iki dəfə həbs olunmuşdur. «Yeni Qafqasiya» jurnalı Əhməd Cavadın həmin məcmuədə çap olunan «Osmanlı şəhidlərinə», «Milli bayrağımıza», «Sən ağlama», «Bir gül əkdim», «Nədən yarandın» və «Al bayrağa» adlı şeirlərinin hansı mənbələrdən aldığını göstərir və şairin onlarla heç bir ünsiyyətdə saxlamadığını, bütün bunların ziyalıları məhv etmə vasitələrindən biri olduğunu bildirirdi.

"Ağlayırdım, gülürəm!" Əhməd Cavadın 1920-ciilinaprelayının əvvəllərində yazdığışeirdir.Sankişairgələcək bədbəxtlikləri görərəközdostlarını, yoldaşlarını müstəqil dövlətin qədrini bilməyə çağırırdı.Şeirbelə başlayır:

Arkadaşlar,dördyanıma baxdıqca,

Ağlayırdım, ağlayırdıirmaqlar!

Yurdoğlunungözyaşları axdıqca,

Ağlayırdım, ağlayırdı,torpaqlar! (1, 80)

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif yazarlar tərəfindən Əhməd Cavada qarşı olan hücumlarda Əhməd Cavadın irtica tərəfindən amansızlıqla məhvinə gətirib çıxarmışdı. Təəssüf ki, Səməd Vurğun da öz şeirlərində bir neçə dəfə Əhməd Cavadın adını hallandırmışdır. Səməd Vurğun "Macəra" şeirində Azərbaycan qadınını tərənnüm edərkən şair Əhməd Cavad tənqid atəşinə tutulmuşdu:

Buşadgünlərinieyişçiqadın!

GözlərigörmədişairCavadın.

Əhməd Cavad Sovet hakimiyyəti dövründə həbslərə, müstəmləkə rejiminin qadağalarına baxmayaraq Azərbaycan dilinə olan həssaslığını sovet rejimi qurulduqdan sonra davam etdirmiş - 1922-ci ildə ana dilimizin qədimliyini, gözəlliyini və həmişəyaşarlığını "Yeni türk əlifbaçılarına” xatırladaq deyirdi:

Mən bir aşiqəm ki, çaldığım bu saz

Dumanlı dağlara səs salacaqdır.

Ağlatdığım teldə inləyən avaz

Elin xatirində çox qalacaqdır.

1923-cü ildən başlayaraq, Əhməd Cavad güclü hücumlara məruz qalır, əsas tənqid obyektinə çevrilir. 1925-ci ildə yazdığı "Göygöl" şeiri isə ona ciddi problemlər yaratdı. Şeirə siyasi yanaşmalar oldu. Şeirdə işlədilən "ulduz", "ay", "yaşıl" sözlərinə görə şairi ittiham etməyə başladılar. Qeyd etdilər ki, o, bu şeirində ötən günləri yada salıb, müstəqillik dövrünü xatırlayıb:

Bulunmaz dünyada bənzərin bəlkə,

Zəvvarın olmuşdur bir böyük ölkə.

Olaydı könlümdə bir yaşıl kölgə,

Düşəydi sinənə yaralı, Göygöl!

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya,

Qoynunda yer vardır yıldıza, aya.

Böyük şair Əhməd Cavad ömrünün sonuna qədər milli istiqlal ideyalarına sadiq qaldı, hüquqları çeynənən bir ölkənin haqq səsi oldu.Təqiblər, məhbəsdəki işgəncələr onun iradəsini qıra bilmədi.O, bir dəfə də olsun xalqına və qələminə xəyanət etmədi. Əhməd Cavad son nəfəsinədək Azərbaycanın azadlığına sadiq qalmış və bu yolda şəhid olmuş vətənpərvər kimi, Azərbaycan istiqlalının böyük şairi kimi yaddaşlarımızdan heç zaman silinməyəcək, daim yaşayacaq.

Həsənova Könül

ADPU-nun Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müəllimi